कवी मग तो कुठलाही असो, त्याच्यात ऋषि बनण्याची संभाव्यता असते. कारण मनाच्या एका विशिष्‍ट अवस्‍थेत त्याला जे झप्पकन दिसून जातं ते तेवढ्याच झगझगीतपणे व्यक्त होणार्‍या शब्दांत बांधण्याचे कसब कवीकडे असते. ऋषिलाही ते दिसत असते; पण त्याला कविता करण्‍याची गरज पडत नाही कारण ऋषिने पाहिलेले आणि समोर मांडलेले 'सत्य' असते. म्हणून ऋषिच्या वाणीला धर्मग्रंथांत स्‍थान मिळते. कवीची अवस्था मात्र जाणीवेच्या दृष्‍टीने काहीशी खालची मानली जाते कारण कवी सत्य आणि सामान्यत: जग जसे असते त्यातील सीमारेषेचे सतत अतिक्रमण करीत असतो. या सीमारेषेबाहेर त्याचे सतत पाऊल पडते असे नाही, ज्यांचे पडते ते लोक रविंद्रनाथांसारखे महाकवी होतात, थोड्याफार फरकानं ऋषिच होतात म्हटले तरी चालेल. काहीतरी जाणवतंय पण पूर्णपणे पकडताही येत नाही, आणि नजरेतून पूर्णपणे सुटतही नाही अशा विचित्र वेदना कवीला सहन कराव्या लागतात. या कवितेमध्‍ये रविंद्रनाथांचा असाच एक अनुभव कैद आहे.
मराठीत, इंग्रजीत अनुवादित झालेल्या रविंद्रनाथांच्या कविता आजवर वाचल्या होत्या. एक इंग्रजी कविताही अभ्यासाला होती. पण गेयतेच्या, रविंद्रनाथांना होणार्‍या जाणिवेच्या प्रदेशात वाचकालाही घेऊन जाण्याइतपत भाववाहकता अनुवादकांना पकडता आली नसावी. वाचायला त्या बर्‍या होत्या, पण त्या कवितेच्या वाचनातून सर्वांचं कल्याण होवो, सर्व जग सुखी असो असला सर्वकल्याणकारी (आणि काहीसा बोजड) आशय बाहेर पडत होता.
पण इथे अनुवादक पुलं आहेत, त्यामुळं जास्त बोलण्याची काही गरज नाही. मी तर म्हणेन पुलंनी मूळ कवितेतील सूक्ष्म रिकाम्या जागाही मराठीत अनुवाद करताना अगदी मूर्तीकार मूर्तीवर शेवटचा हात फिरवतो तेवढ्या सफाईनं भरुन काढल्या आहेत, त्यामुळं कवितेचं रसग्रहण टाळतो.
आज पहाटे रविकर आला
नकळे कैसा प्राणा माझ्या स्पर्शूनी गेला
प्राणा माझ्या स्पर्शूनी गेला आणि जाहला अंधार्‍या या गव्हरात मज
स्पर्श आज त्या पहाट पक्षाच्या गीताचा
इतुक्या दिवसामागुनी नकळे माझा प्राण ऐसा जागूनी उठला
जागूनी उठला प्राण अरे आन उसळून आले नीर
प्राण वासना रोधू न शकली मत्प्राणांचा धीर
थरथर थरथर कंपित भूधर शीळाखंड कोसळून पडले
फुलूनफुलून मग फेस उसळला
गर्जत जल संतापून उठले
इथेतिथे मग वेड्यापरी जल मत्त भिंगर्‍या मारीत सुटले
शोधू लागले तरी न दिसले बंदिगृहाचे दार कोठले
सांग विधात्या पाषाणाच्या कशास येथे राशी पडल्या
चहूदिशांना कशास त्यांच्या उंचउंच या भिंती घडल्या
ह्रदया आता सर्व बंधने तोड तोड ही
प्राणांची साधना करोनी मने जोड ही
लाटेवरती उसळून लाटा आघातावर कर आघाता
मत्त होऊनी प्राण जागला
कुठला तम अन् फत्तर कुठला
उसळूनी उठता सर्व वासना
जगती कोणाचेही भय ना
करुणाधारा आता घालीन
पाषाणाच्या कारा फोडीन
बुडोनी सारे जग हे टाकीन
चहूदिशांना भटकत भटकत
पिशापरी मी गाईन गाणी
केस पिंजूनी फुले उधळूनी
इंद्रधनूने रंगवलेले पंख पसरुनी
रविकिरणातून हासू फुलवित
टाकीन पंच:प्राण उधळूनी
या शिखरातून त्या शिखरातून देईन झोकून
या खडकातून त्या खडकातून घेईन लोळण
हसेन खळखळ गाईन कलकल
धरुनी ताल मग टाळी देईन
माझ्यापाशी कथा कितीतरी
गाणी कितीतरी प्राणांची अन् शक्ती कितीतरी
सुखे किती अन् अनंत उर्मी
मम जीवाची कोण उभारी
काय आज मज झाले नकळे
कानी माझ्या महारणवाचे गाणे आले
चहूदिशांना कसले हे कारागृह दिसते
फोड फोड रे कारागृह ते वज्राघाते
पहाटपक्षी कसले गाणे गाऊ लागला
कुठला रविकर आज असा मज स्पर्शूनी गेला
नकळे कैसा प्राणा माझ्या स्पर्शूनी गेला
(मूळ बंगाली कविता: अजि ये प्रभाते - रविंद्रनाथ टागोर, मराठी अनुवाद - पु. ल. देशपांडे)
अजी ये प्रोभाते रोबिर कोर
केमोने पोशिलो प्राणेर पोर
केमोने पोशिलो गुहार अधारे प्रोभातपाकीर गान
ना जानी केनोरे अतोडिन पोरे जागिया उठिलो प्राण
जागिया उठेचे प्राण
ओरे उठोली उठेचे बारी
ओरे प्राणेर बाशोना प्राणेर अबेग रुधिया राखिते नारी
थोर थोर कोरी कापिचे भूधोर
शिला राशी राशी पोरिचे खोशे
फुलिया फुलिया फेनिल शोलिल
गोरोजी उठिचे दारुन रोशे
हेथाय होथाय पागोलेर प्राय
घुरिया घुरिया मातीया बेराय
बहिरिते छाय, देखिते ना पाय कोथाय कारार दार
केनो रे बिधाता पाशान हेनो
चारी दिके तर बधोन केनो!
भंग रे रिधोय, भंग रे बधोन
शध रे अजिके प्राणेर शधोन
लौहोरीर पोरे लौहोरी तुलिया
अघातेर पोरे अघात कोर
मातीया जोखोन उठेचे पोरान
किशेर आधार, किशेर पाशान!
उठोली जोखोन उठेचे बाशोना
जागोते तोखोन किशेर दोर!
अमी धालिबो कोरुनाधारा
अमी भंगिबो पाशानकारा
अमी जोगोत प्लाबीया बेराबो गहिया
अकुल पागोल-पारा.
केश इलैया, फुल कुरैया
रामधोनू-अका पाखा उरैया
रोबिर किरोने हशी छोरिया दिबो रे पोरान धाली
सिखोर होईते शिखोरे छुटिबो
बुधोर होईते बुधोरे लुटिबो
हेशे खोलखोल गेये कोलकोल
ताले ताले दिबो ताली
एतो कोठा आछे, एतो गान आछे, एतो प्राण आछे मोर,
एतो शुख आछे, एतो शध आछे - प्राण होये आछे भोर
की जानी की होलो आजी, जागीया उठिलो प्राण
दूर होते शुनी जेनो मोहाशगोरेर गान
ओरे छारी डिके मोर - ए की कारागार घोर
भांग भांग भांग कारा, अघाते अघात कोर
ओरे आज की गान गायेचे पाखी
एशेचे रोबिर कोर
मराठीत, इंग्रजीत अनुवादित झालेल्या रविंद्रनाथांच्या कविता आजवर वाचल्या होत्या. एक इंग्रजी कविताही अभ्यासाला होती. पण गेयतेच्या, रविंद्रनाथांना होणार्‍या जाणिवेच्या प्रदेशात वाचकालाही घेऊन जाण्याइतपत भाववाहकता अनुवादकांना पकडता आली नसावी. वाचायला त्या बर्‍या होत्या, पण त्या कवितेच्या वाचनातून सर्वांचं कल्याण होवो, सर्व जग सुखी असो असला सर्वकल्याणकारी (आणि काहीसा बोजड) आशय बाहेर पडत होता.
पण इथे अनुवादक पुलं आहेत, त्यामुळं जास्त बोलण्याची काही गरज नाही. मी तर म्हणेन पुलंनी मूळ कवितेतील सूक्ष्म रिकाम्या जागाही मराठीत अनुवाद करताना अगदी मूर्तीकार मूर्तीवर शेवटचा हात फिरवतो तेवढ्या सफाईनं भरुन काढल्या आहेत, त्यामुळं कवितेचं रसग्रहण टाळतो.
आज पहाटे रविकर आला
नकळे कैसा प्राणा माझ्या स्पर्शूनी गेला
प्राणा माझ्या स्पर्शूनी गेला आणि जाहला अंधार्‍या या गव्हरात मज
स्पर्श आज त्या पहाट पक्षाच्या गीताचा
इतुक्या दिवसामागुनी नकळे माझा प्राण ऐसा जागूनी उठला
जागूनी उठला प्राण अरे आन उसळून आले नीर
प्राण वासना रोधू न शकली मत्प्राणांचा धीर
थरथर थरथर कंपित भूधर शीळाखंड कोसळून पडले
फुलूनफुलून मग फेस उसळला
गर्जत जल संतापून उठले
इथेतिथे मग वेड्यापरी जल मत्त भिंगर्‍या मारीत सुटले
शोधू लागले तरी न दिसले बंदिगृहाचे दार कोठले
सांग विधात्या पाषाणाच्या कशास येथे राशी पडल्या
चहूदिशांना कशास त्यांच्या उंचउंच या भिंती घडल्या
ह्रदया आता सर्व बंधने तोड तोड ही
प्राणांची साधना करोनी मने जोड ही
लाटेवरती उसळून लाटा आघातावर कर आघाता
मत्त होऊनी प्राण जागला
कुठला तम अन् फत्तर कुठला
उसळूनी उठता सर्व वासना
जगती कोणाचेही भय ना
करुणाधारा आता घालीन
पाषाणाच्या कारा फोडीन
बुडोनी सारे जग हे टाकीन
चहूदिशांना भटकत भटकत
पिशापरी मी गाईन गाणी
केस पिंजूनी फुले उधळूनी
इंद्रधनूने रंगवलेले पंख पसरुनी
रविकिरणातून हासू फुलवित
टाकीन पंच:प्राण उधळूनी
या शिखरातून त्या शिखरातून देईन झोकून
या खडकातून त्या खडकातून घेईन लोळण
हसेन खळखळ गाईन कलकल
धरुनी ताल मग टाळी देईन
माझ्यापाशी कथा कितीतरी
गाणी कितीतरी प्राणांची अन् शक्ती कितीतरी
सुखे किती अन् अनंत उर्मी
मम जीवाची कोण उभारी
काय आज मज झाले नकळे
कानी माझ्या महारणवाचे गाणे आले
चहूदिशांना कसले हे कारागृह दिसते
फोड फोड रे कारागृह ते वज्राघाते
पहाटपक्षी कसले गाणे गाऊ लागला
कुठला रविकर आज असा मज स्पर्शूनी गेला
नकळे कैसा प्राणा माझ्या स्पर्शूनी गेला
(मूळ बंगाली कविता: अजि ये प्रभाते - रविंद्रनाथ टागोर, मराठी अनुवाद - पु. ल. देशपांडे)
अजी ये प्रोभाते रोबिर कोर
केमोने पोशिलो प्राणेर पोर
केमोने पोशिलो गुहार अधारे प्रोभातपाकीर गान
ना जानी केनोरे अतोडिन पोरे जागिया उठिलो प्राण
जागिया उठेचे प्राण
ओरे उठोली उठेचे बारी
ओरे प्राणेर बाशोना प्राणेर अबेग रुधिया राखिते नारी
थोर थोर कोरी कापिचे भूधोर
शिला राशी राशी पोरिचे खोशे
फुलिया फुलिया फेनिल शोलिल
गोरोजी उठिचे दारुन रोशे
हेथाय होथाय पागोलेर प्राय
घुरिया घुरिया मातीया बेराय
बहिरिते छाय, देखिते ना पाय कोथाय कारार दार
केनो रे बिधाता पाशान हेनो
चारी दिके तर बधोन केनो!
भंग रे रिधोय, भंग रे बधोन
शध रे अजिके प्राणेर शधोन
लौहोरीर पोरे लौहोरी तुलिया
अघातेर पोरे अघात कोर
मातीया जोखोन उठेचे पोरान
किशेर आधार, किशेर पाशान!
उठोली जोखोन उठेचे बाशोना
जागोते तोखोन किशेर दोर!
अमी धालिबो कोरुनाधारा
अमी भंगिबो पाशानकारा
अमी जोगोत प्लाबीया बेराबो गहिया
अकुल पागोल-पारा.
केश इलैया, फुल कुरैया
रामधोनू-अका पाखा उरैया
रोबिर किरोने हशी छोरिया दिबो रे पोरान धाली
सिखोर होईते शिखोरे छुटिबो
बुधोर होईते बुधोरे लुटिबो
हेशे खोलखोल गेये कोलकोल
ताले ताले दिबो ताली
एतो कोठा आछे, एतो गान आछे, एतो प्राण आछे मोर,
एतो शुख आछे, एतो शध आछे - प्राण होये आछे भोर
की जानी की होलो आजी, जागीया उठिलो प्राण
दूर होते शुनी जेनो मोहाशगोरेर गान
ओरे छारी डिके मोर - ए की कारागार घोर
भांग भांग भांग कारा, अघाते अघात कोर
ओरे आज की गान गायेचे पाखी
एशेचे रोबिर कोर
