शेरलॉक होम्सचे जग भाग ३ आणि ४

शेरलॉक होम्सचे जग भाग ३

शेरलॉक होम्सच्या कथा, मालिका जगात सगळीकडे उपलब्ध आहेत - कुणालाही त्या वाचता, पाहाता येऊ शकतात आणि त्यात रंगून जाता येते. शेरलॉक होम्सच्या समग्र कथांचा अनुवाद गजानन जहागिरदार यांनी केलेला आहे आणि जालावरच्या काही हौशी अनुवादकांनीही मस्त अनुवाद केले आहेत. ते इथे, इथे आणि या इथे आणि हे इथे एक वाचायला मिळतील. म्हणून मी शेरलॉक होम्सच्या कथा भाषांतरीत न करता शेरलॉक होम्सबद्दल, त्याच्या जगाबद्दल लिहू इच्छितो. हे रसग्रहण नाही हेही मागच्या पोस्टमध्ये सांगितले आहे. बर्‍याच मायबोलीकरांनी मागच्या पोस्टला दिलेल्या प्रतिसादात डिटेलमध्ये लिहीयला सांगितले आहे. हे लिखाण होम्सने निर्माण केलेल्या पूर्वसंचितामुळे सगळ्यांना आवडले आहे. काही चतुर वाचकांना शेरलॉकबद्दल लिहीताना मला किती अक्कल पाजळता येईल याची उत्सुकता लागुन राहिली आहे (मला स्वत:ला सुध्दा!!) पण माझी अक्कल मला दिसत नसल्यानं ती किती आहे आणि पाजळताना कितीवेळ जळेल, मध्येच संपली तर काय? याबद्दल काही चिंता करण्याचं कारण नाही. संपेल तेव्हा निश्चितच माझ्या अगोदर ते तुम्हाला कळेल ! शेरलॉक होम्स आणि त्याचे जग हे एका माणसाचे स्वप्न होते जे नंतरच्या बर्‍याच माणसांना पाहायला आवडते कारण ते सुंदर आहे. तो गूढ वाटणार्‍या प्रश्नाचे उत्तर शोधू शकतो कारण ते गूढ काल्पनिक आहे आणि ते गूढ नसून सत्यच असल्याचा भास उत्पन्न करणारी जबरदस्त शैली सर ए. सी. डॉयलकडे होती. जिज्ञासूंना शेरलॉक होम्सच्या जन्माची कथा खुद्द सर आर्थर कॉनन डॉयलच्या तोंडून इथे ऐकायला मिळेल. शेरलॉक होम्स च्या निर्मात्याला वास्तविक गूढे किती उकलता आली असती हेही एक गूढच आहे. मला आता नेमका संदर्भ आठवत नाही, पण लोकमान्य ते महात्मा या सदानंद मोरे यांच्या ग्रंथात इंडिया हाऊसमध्ये स्वातंत्र्यवीर सावरकर आणि आपली क्रांतीकारक मंडळी रचत असलेल्या कटांचा (अर्थातच साहेबाच्या नजरेतून), इंडिया हाऊसपासून जवळच असलेल्या २२१बी, बेकर स्ट्रीटला पत्ता नव्हता असा एक टोला हाणलेला पुसटसा आठवतो (मराठी लंडनर्स, थ्रो लाईट प्लीज!) . इथे सदानंद मोरेंचा नेमका रेफरंस पॉईंट काय आहे हे ज्यांच्याकडे लोकमान्य ते महात्माचे खंड आहेत त्यांनी सांगावे. होम्सच्या कथांचा सूत्रधार असणारा डॉक्टर वॉटसन हे पात्र दुसरेतिसरे कुणी नसून स्वत: सर डॉयल हे आहेत. तेच खरा शेरलॉक होम्सदेखील आहेत. पण तसा त्यांनी दावा केला असता तर आफत झाली असती (खर्‍या क्लाएंट्सची रांग लागली असती दारासमोर) कारण होम्सची कथामालिका स्ट्रॅण्डमधून प्रकाशित होत असताना लंडनवासियांमध्ये प्रचंड खळबळ माजली होती. सर ए.सी. ना होम्स या पात्राच्या निर्मितीची प्रेरणा जोसेफ बेल या वैद्यकिय प्राध्यापकाकडून मिळाली जे त्यांच्या रूग्णांबद्दल फक्त त्यांच्याकडे पाहूनच त्यांच्या रोगाचे निदान करीत, त्याचे राष्ट्रीयत्व, व्यवसाय, पूर्वेतिहास सांगत.

शेरलॉक होम्सचे जग भाग ४

अगदी सर्व प्रकारे हास्यास्पद ठरायला तयार राहुन पुन्हा एकदा मी हा भाग लिहायला घेतो आहे. सर आर्थर यांनी केलेले आध्यात्मविषयक लिखाण मी अद्यापपर्यंत वाचलेले नाही. पण त्यांना कसले तरी सायकिक एक्स्पेरियन्सेस होते, त्यांनी त्याबद्दल लिखाण केले आहे, व्याख्याने दिली आहेत आणि त्यांच्या हयातीत जागतिक साहित्य वर्तुळात त्याबद्दल बरेच प्रवाद निर्माण झाले असल्याचे जिज्ञासू वाचकांनी खुद्द त्यांच्याच तोंडून मी दुवा दिलेल्या यूट्‍यूबवरील चित्रफितीत ऐकले असेल. यासंदर्भात सर आर्थरचे लिखाण वाचले असेल त्या वाचकांनी कृपया प्रकाश टाकावा. ए स्टडी इन स्कार्लेट हे समग्र शेरलॉक होम्समधील प्रकरण वाचत असताना मी हा भाग लिहायला घेतला आहे. शेरलॉक होम्स आणि वॉटसन या व्यक्तीरेखा सर आर्थरच्याच सावल्या आहेत, त्या दंतकथा आहेत, त्यांचा चाहता वर्ग आहे - आणि या व्यक्तीरेखा या चाहत्यांसाठी खर्‍या आहेत. एकूणच शेरलॉक-वॉटसन-डॉयल आणि त्यांचे जग यातून तयार झालेल्या रसायनात सत्य आणि काल्पनिकता यांचा बेमालूम मिलाफ आहे, तो झिंग आणतो. मी सर डॉयलच्या या जगाकडे पाहात असताना ते एका कॅलिडोस्कोपचे रूप घेते - या कॅलिडोस्कोपचा केंद्रबिंदू कधी सर डॉयल असतात, कधी होम्स तर कधी वॉटसन. 

लंडन विद्यापीठातून एम.डी.ची पदवी घेतलेल्या डॉक्टर वॉटसनला सहायक सर्जन म्हणून भारतात असलेल्या रेजिमेंटमध्ये रूजू होण्यासाठी मुंबईत पाठविण्यात येते. त्याच्या रेजीमेंटने तो भारतात येण्यापूर्वीच युध्दग्रस्त अफगाणिस्तानात म्हणजे कंदाहारला कूच केलेले असते. मैवंदच्या तुंबळ लढाईत त्याच्या खांद्यात गोळी घुसल्याने तो सैन्याच्या कामी बेकार ठरतो, त्याला पेशावरच्या इस्पितळात काहीकाळ ठेवून त्याचे आरोग्य न सुधारल्याने सैनिकी मेडिकल बोर्ड डॉक्टर वॉटसनला त्याच्या आरोग्यात सुधारणा करून घेण्यासाठी लंडन पाठवते. आडव्या-तिडव्या पसरलेल्या इंग्लंडमध्ये कुणीही त्याचा नातेवाईक नाही - खिशात अकरा शिलींग आणि सहा पेन्स ही दिवसाकाठीची कमाई  आणि खांद्यात जेझाईल बुलेटच्या वेदना यांच्यासोबत तो लंडनच्या रस्त्यांवरून निरर्थक भटकतोय - आणि सध्या त्याचा मुक्काम स्ट्रॅण्ड भागातील हॉटेलात आहे. पैसे संपत असल्याचे जाणवताच तो कमी खर्चिक भागात मुक्काम हलविण्याच्या तयारीत आहे किंवा त्याला हॉटेल सोडून स्वत:ची जागा शोधावी लागणार आहे.

लंडनमध्ये असाच निरर्थक हिंडत असताना स्टॅम्फर्ड नावाचा कुणीतरी जुना परिचित त्याच्या खांद्यावर हात ठेवतो. लंडनच्या त्या अफाट, अनोळखी गर्दीत या स्टॅम्फर्डच्या तोंडावरील हसू डॉ. वॉटसनला सुखावून जाते. डॉ. वॉटसन बार्टसमध्ये शिकत असताना हा स्टॅम्फर्ड त्याच्या हाताखाली ड्रेसर असतो; तो काही त्याचा जीवाभावाचा दोस्त नसतो पण वॉटसनची जखमी मन:स्थिती स्टॅम्फर्डला मिठीच मारायला भाग पाडते - स्टॅम्फर्डलाही आनंद होतो. खुशीखुशी में वॉटसन साहेब उनके इस पुराने आदमी को खानेपर चलने की दावत देते है आणि बग्गीतून ते हॉटेलच्या दिशेने निघतात.

डॉ. वॉटसनची हालहवाल विचारताना स्टॅम्फर्डला कळते की त्याला राहायला स्वस्तातल्या जागेची गरज आहे. स्टॅम्फर्डला दिवसभरात घडलेल्या योगायोगाचे आश्चर्य वाटते कारण त्याचे आणखी दुसर्‍या माणसासोबत सुध्दा स्वस्तातल्या राहाण्याच्या जागेबद्दलच बोलणे झालेले असते. वॉटसन स्टॅम्फर्डला एकदम उसळून या दुसर्‍या माणसाबद्दल विचारतो. तो माणूस इस्पितळातील रासायनिक प्रयोगशाळेत कामात गुंतलेला आहे आणि सुंदर अशा खोल्यांचा सूट मिळूनही एकट्याला भाडे परवडत नसल्याने त्या घेता येत नसल्याबद्दल आज सकाळीच त्याने स्टॅम्फर्डसमोर नाराजी व्यक्त केलेली असते.

हे ऐकून डॉक्टर वॉटसन स्टॅम्फर्डला सांगतो की खरच त्या माणसाला सूट मध्ये कुणी पार्टनर हवा असेल, तर त्यासाठी वॉटसनच योग्य माणूस आहे. एकाकी राहाण्यापेक्षा त्याला एखाद्या पार्टनर सोबत राहाणे मस्त वाटते.

वाईनचा चषक ओठाला लावलेला असताना त्यातून विचित्रपणे डॉक्टर वॉटसनकडे पाहात स्टॅम्फर्ड उद्गारतो "तु अजून शेरलॉक होम्सला ओळखत नाहीस, ओळखत असतास तर कदाचित तो पार्टनर म्हणून तुला तो नको असता"

वॉटसनला काहीतरी भानगड असल्याचा वास येतो आणि स्टॅम्फर्डला तो तसे विचारतो. शेरलॉक होम्सबद्दल काही भानगड नाही, मी तसे म्हणालो नाही, पण तो विचित्र माणूस आहे - त्याला विज्ञानाच्या विशिष्ट शाखेत भलती उत्सुकता असल्याचे, आणि एवढे वगळता त्याची बाकी इतर काही भानगड नसल्याचे स्टॅम्फर्ड सांगतो. मग तो काय वैद्यकशास्त्राचा विद्यार्थी आहे का ही डॉक्टर वॉटसनची पुन्हा एकदा पृच्छा. नाही, मला काहीच माहित नाही त्याचा नेमका इंट्रेस्ट काय आहे तो पण तो शरीररचना शास्त्रात निष्णात आहे तो प्रथम श्रेणीचा केमिस्ट आहे हे मी विश्वासपूर्वक सांगू शकतो, पण तो कोणत्याही औपचारिक वर्गाला बसत नाही. त्याचा अभ्यासविषय भलता विस्कळीत आणि जगावेगळा असल्याचे, त्याच्या जगावेगळ्या ज्ञानामुळे प्रोफेसरमंडळीही अचंबित होतात असे स्टॅम्फर्ड वॉटसनला सांगतो.  तो नेमकी काय झक मारतोय हे तु त्याला कधीच विचारले नाहीस का हा वॉटसनचा पुढचा प्रश्न. नाही, तो नेमके काय आणि कशासाठी करतोय हे त्याच्या तोंडून वदवून घेणे सोपे नाही, पण तो चुकून-हुकून त्याच्या विचित्रपणाच्या झटक्याच्या अमलाखाली असेल तरच त्याबद्दल बडबडू शकतो असे स्टॅम्फर्डचे उत्तर.

मला या माणसाला भेटायला आवडेल, मला असाच अभ्यासू आणि झक्की माणूस पार्टनर म्हणून आवडेल कारण मला सतत बकबक करणारा आणि अतिउत्साही साथीदार नकोय, मी अफगाणिस्तानात अशाच वातावरणात राहून आलोय, माझी आणि शेरलॉकची कशी भेट घडू शकेल? वॉटसन.

तो प्रयोगशाळेत नक्की भेटतोच भेटतो - तो एकतर कित्येक आठवडे तिथे येत नाही किंवा तो सकाळपासून रात्रीपर्यंत तिथेच पडिक असतो, तुला जमणार असेल तर खाणं-पिणं झाले की आपण तिकडेच निघू - खाल्लेले अन्न आणि पिलेल्या वाईनमुळे स्टॅम्फर्डही रंगात आलेला असतो.

टांगा पलटी होण्यापूर्वी आपण त्याची भेट घेऊ असे वॉटसन बोलतो आणि इतर फालतू विषयाकडे ते वळतात जे कथेत दिलेले नाहीत.

हॉटेलपासून इस्पितळाच्या रस्त्यावर स्टॅम्फर्ड डॉक्टर वॉटसनला त्याच्या होऊ घातलेल्या पार्टनरबद्दल आणखी तपशील पुरवतो.

तुमचं जमल नाही तर नंतर मला फुकट दोष द्यायचा नाही, मी त्याला प्रयोगशाळेत चुकून-हुकून भेटलो तेव्हा मला त्याच्याबद्दल जे थोडेफार कळले ते तुला सांगितलेय, त्याच्यासोबत राहाण्याचा सुलेमानी किडा तुझ्या डोक्यात वळवळलाय, नंतर माझ्या डोक्यावर खापर फोडायचे नाही - स्टॅम्फर्ड.

तसे काही नाही, आमचे जमले नाही तर तिथेच मामला खतम करू, पण स्टॅम्फर्डा खरे सांग, तु या बाबतीत राहुन-राहुन तुझ्या काखा का वर करतोयस? आपण ज्याला भेटायला जात आहोत तो एखादा माथेफिरू तर नाही ना? जरा भडाभडा सांग -  वॉटसन.

जो देखा-समझा जाता है वो हमेशा ही लफ्जों में बयॉं किया नही जा सकता मिस्टर वॉटसन, मेरी नजर में होम्स कुछ ज्यादाही पेचिदा चीज है - वो कभीकभी गर्मखूनी से, काफी सख्ती से पेश आता है. मी त्याला एकदा एका मित्राला आग्रहाने अफू खाऊ घालण्याच्या आवेशात पाहिले आहे, हा काही नशाबाजी करायचा आग्रह नव्हता, अफू खाल्ल्यावर माणसावर अगदी अचूक, तंतोतंत परिणाम काय होतो ते पाहाण्याच्या कुतूहलाचे भूत त्याच्यावर स्वार होते. आणि हे कुतूहल शांत करण्यासाठी, मला खात्री आहे - त्याने स्वत: विषदेखील प्यायला कमी केले नसते.

ही अपिअर्स टू हॅव ए पॅशन फॉर डेफिनीट अ‍ॅण्ड एक्झॅक्ट नॉलेज.  (त्याला कसलेतरी अंतिम आणि अचूक ज्ञान मिळवण्याची मस्ती आहे ) स्टॅम्फर्ड.

इथे स्टॅम्फर्ड आणि डॉक्टर वॉटसन या दोघांच्याही मुसक्या बांधून त्यांना माझ्या खोलीतील पुस्तकांच्या कपाटात कोंडतोय. एवढ्या एका वाक्याकरिता वरचा बेवकूफपणा करावा लागला.

दी पॅशन फॉर डेऽऽऽफिनी॑‍ऽऽऽऽऽट अ‍ॅण्ड एक्झॅक्ट नॉलेज

शेरलॉक होम्स नावाचे हे पिल्लू त्याचा ओरिजीनल फादर सर आर्थर कॉनन डॉयलची ही आकांक्षा होती - डेफिनिट अ‍ॅण्ड एक्झॅक्ट नॉलेज. बुध्दी, तर्क, विचारशक्तीच्या वाटा आडवाटांनी डेफिनिट अ‍ॅण्ड एक्झॅक्ट नॉलेजचा शोध घेणार्‍यांच्याच हातून दंतकथा निर्माण होतात. भारताच्या कोट्यवधी पिढ्या याच शोधात खलास झाल्या.  कृष्ण, शंकराचार्य, गौतम बुध्द, महावीर, विवेकानंद, रजनीश/ओशो, जे. कृष्णमूर्ती, यु.जी. कृष्णमूर्ती या त्यातल्या काही ठळक दंतकथा आहेत. शेरलॉक होम्स आणि मंडळी हीदेखील एक कल्ट आहे, संप्रदाय आहे. त्यांचा मार्ग तथाकथित सायंटिफिक आहे - कारण स्पष्ट आहे. त्याची मुळे पश्चिमेत आहेत. पण पूर्व असो की पश्चिम दी पॅशन फॉर डेऽऽऽफिनी॑‍ऽऽऽऽऽट अ‍ॅण्ड एक्झॅक्ट नॉलेज अगदी सारखी असते. ही पॅशन जगातल्या इतर कुठल्याही संसर्गजन्य गोष्टीपेक्षा लक्षावधीपट संसर्गजन्य असते. हा संसर्ग झालेल्या लोकांनाच सांप्रदायिक म्हणतात. इथे फरक फक्त एवढाच आहे की शेरलॉक सारख्या लिजंड्ससमोर खून, चोर्‍या, घोटाळे यासारखी ढोबळ वाटणारी गूढे ठेवली जातात तर आपल्या भारतीय मंडळींसमोर "आत्मा म्हणजे काय?", "देव आहे का?", "स्वर्ग आहे का?", "सिध्दी आहेत का? कशा मिळवता येतील?" असले जास्त वैयक्तिक गुढ प्रश्न विचारले जातात.  मानवी जीवनाच्या सायंटिफिक आणि स्पिरिच्युअल असल्या विभाजनामुळे मानव जातीचा प्रवास दोन विरूध्द दिशांना होत असलेला दिसत असला तरी त्यांचा संगम एकाच बिंदूत होत असतो. वर उल्लेखिलेल्या भारतीय लिजंडसना "आत्मा म्हणजे काय?", "देव आहे का?", "स्वर्ग आहे का?", "सिध्दी आहेत का? कशा मिळवता येतील?" असले प्रश्न विचारले गेले तेव्हा त्यांनी ज्ञानापासून मुक्त व्हावे लागेल अशी उत्तरे दिलेली आहेत - ती भारतीय पटलाचा विचार करता ठिक आहेत. सर डॉयलने केलेली शेरलॉक या पात्राची शुध्द तार्किक मांडणी पाहाता त्याने जास्तीत जास्त ज्ञान मिळवण्याचा आग्रह धरायला हवा. पण तो म्हणतो -  "I consider that a man's brain originally is like a little empty attic, and you have to stock it with such furniture as you choose. A fool takes in all the lumber of every sort that he comes across, so that the knowledge which might be useful to him gets crowded out, or at best is jumbled up with a lot of other things so that he has a difficulty in laying his hands upon it. Now the skilful workman is very careful indeed as to what he takes into his brain-attic. He will have nothing but the tools which may help him in doing his work, but of these he has a large assortment, and all in the most perfect order. It is a mistake to think that that little room has elastic walls and can distend to any extent. Depend upon it there comes a time when for every addition of knowledge you forget something that you knew before. It is of the highest importance, therefore, not to have useless facts elbowing out the useful ones."

शेरलॉक उकलीत असलेली कोडी भौतिक स्वरूपाची असल्याने भौतिक कोडी सोडविण्यासाठी मेंदूरूपी खोलीत किमान आवश्यक फर्निचर ठेवायला त्याची ना नाही. फक्त आवश्यक तेवढीच आणि तितकीच साधने त्याला लागतात. कोपर्निकसने मांडलेला सौरमालेचा आराखडा जाणून घेणे त्याच्या लेखी बेकार गोष्ट आहे. तो म्हणतो -

You say that we go round the sun. If we went round the moon it would not make a pennyworth of difference to me or to my work.

क्रमश:

टीप: भाग ३ मधील काही वाक्ये मायबोलीवरील हे लेखन आवडलेल्या वाचकांना उद्देशून आहेत